Odpady niebezpieczne pochodzące z gospodarstw domowych
Odpady uznawane są za niebezpieczne w związku z tym, że wykazują właściwości:Katalog tych właściwości oraz kryteria klasyfikacji odpadów zostały określone w Ramowej Dyrektywie Odpadowej (WFD) 2008/98/EC, zmienionej Dyrektywą (EU) 2018/851 Jednocześnie Komisja Europejska Decyzją z 3 maja 2000 r., 2000/532/EC ustanowiła listę odpadów (European List of Waste – LoW), w której niektóre odpady zostały z mocy prawa uznane za niebezpieczne. Odpady inne niż niebezpieczne to natomiast te, które nie wykazują żadnej z powyższych cech i które w Europejskim Wykazie Odpadów nie zostały zaklasyfikowane jako niebezpieczne.
Europejski wykaz odpadów tworzy jednolity system klasyfikacji odpadów dla wszystkich państw Unii Europejskiej. Wykaz obejmuje odpady niebezpieczne oraz odpady inne niż niebezpieczne, a każdemu typowi odpadów przyporządkowuje sześciocyfrowy kod – przy czym odpady niebezpieczne są dodatkowo poprzedzone asteryskiem (*). Podział na odpady niebezpieczne oraz inne niż niebezpieczne opiera się na systemie klasyfikacji i oznaczania substancji niebezpiecznych. Pozwala to stosować te same wytyczne na różnych etapach obiegu poszczególnych materiałów.
W porównaniu do pozostałych odpadów, odpady niebezpieczne stwarzają większe ryzyko dla środowiska i dla ludzkiego zdrowia, dlatego oprócz selektywnej zbiórki wymagają też ścisłej kontroli i osobnego przetwarzania. Zgodnie z WFD, odpady niebezpieczne należy dodatkowo oznaczać i dokumentować, a także monitorować i kontrolować w czasie całego ich „cyklu życia” – czyli od momentu powstania odpadu aż do jego ostatecznego odzysku lub przewiezienia na miejsce docelowego składowania. Ponadto, WFD zabrania łącznego przetwarzania odpadów niebezpiecznych z różnych kategorii lub odpadów niebezpiecznych wraz z pozostałymi odpadami.
Osobnego przetwarzania wymagają również odpady niebezpieczne powstające w gospodarstwach domowych (Household Hazardous Waste – HHW). Do tej grupy należą m.in.:
Odpady te wymagają osobnej, selektywnej zbiórki, by możliwe było ich zagospodarowanie w sposób bezpieczny dla środowiska, a także by uniknąć zanieczyszczenia pozostałych frakcji odpadów komunalnych. Takie zanieczyszczenie może bowiem obniżyć jakość recyklingu. Od 1 stycznia 2025 r. kraje członkowskie Unii Europejskiej będą zobligowane do selektywnej zbiórki HHW. Raportowana masa odpadów niebezpiecznych pochodzących z gospodarstw przypadająca na mieszkańca UE waha się od 1 do 6 kg rocznie.
Większość HHW w Unii Europejskiej, zwykle 2/3, trafia do Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK). Około jednej trzeciej zbiera się za pośrednictwem Mobilnych Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (MPSZOK) oraz – tam, gdzie funkcjonuje takie rozwiązanie – cyklicznych odbiorów . PSZOK-i są kluczowym elementem systemu selektywnej zbiórki na obszarach, gdzie potencjalne zróżnicowanie strumieni odpadów niebezpiecznych jest duże. By wywiązywać się ze swojej roli, muszą jednak cechować się otwartością na potrzeby mieszkańców. Odpowiednio długie godziny otwarcia, łatwo dostępna lokalizacja i duże zagęszczenie punktów tego typu pozwalają zwiększyć objętość odebranych HHW. Odległość PSZOK-u od miejsca zamieszkania (a zatem potencjalnie również od siedzib małych przedsiębiorstw handlowych, przemysłowych i usługowych, instytucji publicznych itp.) nie powinna przekraczać 7–8 km. Pomocniczą rolę w sieci PSZOK-ów odgrywają ponadto punkty zbiórki dla wybranych strumieni HHW, np. niewielkich zużytych urządzeń elektrycznych i elektronicznych, a także baterii i akumulatorów, funkcjonujące na terenie sklepów i innych placówek.
Chociaż poszczególne typy odpadów niebezpiecznych pochodzących z gospodarstw domowych istotnie się różnią zarówno pod względem właściwości, jaki i metod możliwego zagospodarowania, etapy poszczególnych procesów dają się pogrupować tak jak na poniższym rysunku.
Rysunek 1: Schemat selektywnej zbiórki i przetwarzania odpadów niebezpiecznych pochodzących z gospodarstw domowych (HHW)
Usługa odbioru HHW z domu, jeżeli funkcjonuje na danym terenie, zwiększa koszty zbiórki tych odpadów, ale jednocześnie pozwala też zwiększyć zebrany wolumen, zwłaszcza na gęsto zaludnionych obszarach. Usługa cyklicznego odbioru oraz MPSZOK-i pozwalają z kolei rozwinąć system zbiórki HHW na terenach gęsto zaludnionych, o mocno ograniczonej dostępnej przestrzeni. Dla odpowiedniej efektywności całej infrastruktury, lokalizacje poszczególnych punktów, a w przypadku MPSZOK-ów i cyklicznego odbioru również częstotliwość i terminy – powinny być jasno i szeroko komunikowane, zarówno w kanałach tradycyjnych, jak i za pośrednictwem narzędzi cyfrowych dopasowanych do potrzeb mieszkańców, tak by maksymalnie ułatwić pozbycie się odpadów niebezpiecznych z gospodarstw domowych we właściwy sposób.
Oprócz PSZOK-ów oraz usługi cyklicznego odbioru, władze krajowe mogą dopuścić również dogodne dla mieszkańców metody zbiórki, przewidziane w systemie Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP). Należą do nich zbiórka wybranych typów odpadów niebezpiecznych pochodzących z gospodarstw domowych prowadzona przez sklepy, a także usługa odbioru HHW bezpośrednio z domu. W przypadków niektórych typów HHW, takich jak wyroby zawierające azbest, władze samorządowe mogą zapewnić specjalne usługi, np. zapewnić odbiór wyrobów zawierających azbest z posesji w sposób zgodny z wymogami. Usługi te pozwalają ograniczyć zagrożenia zdrowotne, a także skalę nielegalnego pozbywania się odpadów danego typu.
Mobilne Punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych zazwyczaj zatrzymują się w określonych dniach na około pół dnia. Częstotliwość postoju zależy od lokalnych uwarunkowań i waha się od jednego do siedmiu razy w miesiącu. MPSZOK-i mogą odbierać różne frakcje, czasami łącznie z odpadami poremontowymi i budowlanymi, ZSEE oraz drewnem impregnowanym i lakierowanym. Zazwyczaj MPSZOK-i przyjmują odpady od mieszkańców nieodpłatnie, przy czym nie przyjmuje się odpadów od przedsiębiorców.
Koszty odbioru różnią się istotnie w zależności od strumienia odpadów oraz uwarunkowań przestrzennych, ale można przyjąć pewien orientacyjny zakres dla zobrazowania rzędu poszczególnych wielkości:
Dane z państw europejskich wskazują, że całościowy koszt zagospodarowania odpadów niebezpiecznych pochodzących z gospodarstw domowych waha się w poszczególnych gminach od 200 do 2000 €/tona. W relacji do liczby mieszkańców koszty PSZOK-ów i MPSZOK-ów kształtują się na poziomie ok. 2€ per capita.
Koszty funkcjonowania PSZOK-u w państwach europejskich szacuje się na 75€ za tonę odebranych odpadów. System zagospodarowania HHW jest finansowany głównie z budżetu samorządu. Uruchomienie stacjonarnego PSZOK-u wymaga znacznie większych nakładów początkowych niż organizacja zbiórki w określone dni, ale późniejszy koszt dla gminy w przeliczeniu na jednego użytkownika infrastruktury jest w dłuższej perspektywie niższy. Ponadto, w obrębie PSZOK-u można stworzyć punkt demontażu i recyklingu. W takich miejscach niektóre potencjalne odpady, przede wszystkim ZSEE, można naprawić, wykorzystać ponownie lub poddać upcyklingowi. W tego typu punktach może się też odbywać wymiana lub handel używanymi, ale sprawnymi przedmiotami: mieszkańcy mogą np. zabrać lub kupić przedmioty z upcyklingu, takie jak urządzenia elektryczne i elektroniczne po przywróceniu im funkcjonalności albo nadaniu nowej.
Odbiór w sklepach stosuje się w przypadku ZSEE, baterii i akumulatorów, odpadów farmaceutycznych czy olejów odpadowych i in.; usługa jest bezpłatna. Aby uruchomić tę metodę odbioru HHW, potrzebne są rozstrzygnięcia prawne kształtujące zakres Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta. Odbiór w sklepie jest wygodny dla mieszkańców, ponieważ zazwyczaj ogranicza odległość, na jaką trzeba przetransportować odpady. Lokalne samorządy powinny informować o punktach tego typu jako o części strategii zagospodarowania odpadów niebezpiecznych z gospodarstw domowych. Właściciele dużych i średnich sklepów powinni być prawnie zobligowani do realizacji programu odbioru w sklepie, natomiast w przypadku małych sklepów realizacja może być dobrowolna. System odbioru HHW w sklepach obejmuje zazwyczaj:
Przetwarzanie odpadów niebezpiecznych pochodzących z gospodarstw domowych odbywa się poprzez:
Równolegle do rozwoju infrastruktury zapewniającej odbiór HHW (PSZOK-i i/lub MPSZOK-i), władze publiczne, w tym samorządowe, powinny edukować i prowadzić działania zwiększające świadomość w zakresie tego, jakie zagrożenia wiążą się z odpadami niebezpiecznymi pochodzącymi z gospodarstw domowych, jak zapobiegać powstawaniu tego typu odpadów oraz na czym polega ich właściwe zagospodarowanie.